Ben yaban ellerden geldim, doğduğum ülkede milyonu bulan sayıda Çerkes (Adıge) yaşıyor.
Onlar Çerkesya denilen memlekettenler. Dedeleri Çerkesya’da doğmuş. Rus pasaportları da yoktu. Çoğu Adıgey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar Cumhuriyetleri’nin sınırları dışında olan bölgelerdendiler.
Hiçte az sayıda değiller, sadece parçalanmış, dağılmışlar. Yoksa pek çok ulustan daha fazla nüfusa sahipler. Zaten dünyada da nüfusları birkaç milyonu bulmayan pek çok başka ulus ta var.
***
Kafkasya (Odışe)dan, Çerkeslerin tarihi topraklarından ayrılmadan kalanlarının da nüfusu çok az değil, sadece parçalanmış ve dağıtılmışlar. Rusya’da da dünyada da sayıca onlarla aynı sayıda hatta daha az nüfusa sahip olan ama devletleri olan milletler var...
Parçalanmış, dağıtılmışlar yoksa aralarında birlik olmaması için bir sebep yok... Birliği arzulamıyor da değiller.
***
Milyarı geçkin nüfusa sahip ülkeler, milletler de var, Çin gibi... Çok zengin olup, dünya ekonomisi
ve politikasına güç kattıklarını kimsenin inkar etmeyeceği ülkelerde, uluslarda var, ABD gibi.... Yeraltı, yer üstü zenginliklilerine sahip, bunları elinde tutan ülkelerde, güçlerde var, Rusya gibi...
ve politikasına güç kattıklarını kimsenin inkar etmeyeceği ülkelerde, uluslarda var, ABD gibi.... Yeraltı, yer üstü zenginliklilerine sahip, bunları elinde tutan ülkelerde, güçlerde var, Rusya gibi...
Bunlara yönetici, başkan olmuş insanlar da var.
Bizim devletlerimizin başkanları da var, Thakuşıne, Kanoko gibi. Dünyanın neresine giderlerse gitsinler oralardaki Çerkes(Adıge) ler sanki onları kendileri seçmiş atamış gibi saygı ile karşılıyorlar.
Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin evlerinde iş yerlerinde, ABD’nin, Çin’in, Rusya’nın devlet başkanlarının resimlerine duvarlarda rastlayamazsınız. Onlara önem vermediklerinden değil... Ama Thakuşıne’nin Kanoko’nun resimlerinin asılı olduğu evlere, iş yerlerine ise rastlayabilirsiniz.
Devlet başkanlarımızca bunun belki de hiç önemi yoktur.... Zaten bu resimleri asanlarda, onları seçtikleri için veya onların bir faydasını gördükleri için değil, vatanlarında yönetici oldukları için, canlarından kanlarından saydıkları vatanda yaşayan Çerkes(Adıge)lerin yöneticileri oldukları içindir yoksa altında başka bir şey de yoktur.
***
Türkiye’de Suriye’de başka başka ülkelerde yaşayan milyonu aşkın sayıdaki Çerkes’e (Adıge)ye: «– Тэ ущыщ? (Neredensin, nerelisin?)» dendiğinde; « Адыгэ хэкум сыщыщ, черкесием сыщыщ, Iодышъэм (кавказым) сыщыщ. (Adıge ülkesindenim, Çerkesya’danım, Kafkasya ‘Odışe’denim » diyerek cevap verirler. Bunlara Çerkesce (Adıgabze) olarak cevapta vermeyebilirler. Gençler boyunlarını büküp utançtan kıpkırmızı olmuş bir yüzle Arapça, Türkçe olarak cevap verebilirler.
Milyonlardan bahsettikse de, hepsi bir arada yaşamaz, biner biner birbirlerinden ayrı ayrı yerlerde parçalanmış dağılmış olarak yaban ellerinde yaşarlar. En kalabalık olan kesimi Türkiye’dedir. Ama bu ülkeninde yaşayanlarının çoğu Çerkes (Adıge) olan herhangi bir kenti yoktur hatta birkaç bin kişiden fazla Çerkes(Adıge)nin yaşadığı köyler bile yoktur.
***
Son yıllarda Nalçık’tan hoş olmayan haberler işitiyoruz. Her gün ya birisi öldürülüyor ya da yaralanıyor. Öldüren de öldürülende Çerkes (Adıge). Yüreğimiz sızlıyor daralıyor.
Bir kaç yıldır Çerkes’ten de duyulanlar gönül kabartıcı haberler değiller. Çerkes sorunları ile ilgilenen, Xaselerde çalışan gençler sıkıştırılıyor öldürülüyor, Çerkes(Adıge)leri temsilen Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti hükümetinde milletvekili olan ve hükümet başkanlığına aday olan bir büyüğümüze saldırıp canını aldılar.
Maykop’ta insanların meydanlara doluşup devletimiz, devletimiz diye mitingler yapıp seslerini yükseltmeleri daha dün değil miydi...
***
Kanoko diyor ki; Çerkes sorunu denilen şey yok.
Evet, yok dedi ise, yok tabiki…
Thakuşıne ise doğu denilen yön ne tarafta onu bile bilmiyormuş gibi. Kabardey’de olan kargaşanın bir ucunun Maykop’a ulaşmayacağını düşünüyor, sanıyor da olabilir. Kargaşadan, yangından bir alev yalazının Maykop’a sıçramama ihtimalide var, Çerkes kentinde Thakuşıne sülalesinden kimse yaşamıyor mu? Ulapede de Kanokolar var mı, yok mu? Bilmiyorum.
Çerkes(Adıge)lerin bir zorlukla karşılaştıklarında ilk önce sülaledaşlarını soydaşlarını aramaları adettendi. Hadii, belki binlerce yıldır geleneğimiz olan şeyler değişmiştir.
***
Türkiye’deki Kafkas dernekleri yöneticileri bazı çalışanları, evet...., En akıllıca davrananlar onlar. Evet, evet, en akıllı olanlar onlar.
Güzel bir çıkış yolu buldular.
Aralarında “Çerkes denilen şey olmasa da olur, Nart ismi olsa daha iyi olur” diyenleri de var. Onlar Kafkaslar, onlar Kafkas isminde bir gruplar...
Onlar Çerkes’iz demekten korkuyor, korktuklarını söylemekten ise utanıyorlar. Çerkes’im dediğinde bir şeyler yapman gerekmez mi… Güzel bir çıkış yolu buldular, güzel bir çıkış yolu....
Eğer dedikleri doğru ise, şimdilik “Çerkes’in ne anlama geldiğini onlar bilmiyorlar. Bir grup toplamaya karar verdiler. Sosyoloji ile ilgilenen bilim adamlarına söyleyerek “Çerkes”in ne olduğunu açıklığa kavuşturacaklar.
Ve Adıge, Apsua, Asetinlerle diğer Kafkasyalı halklardan oluşan bir “Çerkes” anlayışını bu bilim adamlarının ortaya koymasını gerekli görüyorlar.
O takdirde, geride bir sorun kalmıyor. Birilerinin “-Türkiye’de şu an var olan Kürt sorununun ardından birde Çerkes sorunu ortaya çıkardınız.” demelerine mahal bırakmıyorlar, akıllılar, onlar akıllılar...
Zaten, hepsi bir arada olursa, anlaşmak için kullanmaları gereken dil hepsinin bildiği Türkçe olmalı değil mi? Veyahut ta gönüllerinde yatan şey bambaşka bir şey mi? Böyle davranmalarının bir nedeni var mı… Bilemeyiz, çünkü söylemezler.
***
Peki, ama Milyonları bulan sayıda Çerkes neden yaban ellerde? Bilmiyorum.
Peki, ama vatanında yaşayan Çerkesler neden bir devlet ismi ile bir millet ismi ile yaşamıyorlar? Bilmiyorum.
Peki, ama her gün bir Adıge neden birileri tarafından vuruluyor? Bilmiyorum.
Peki, ama diasporada yaşayan Çerkes çocukları Çerkesce’yi neden bilmiyor? Bilmiyorum.
Peki, ama başbakan adayı olan kelli felli insanımız bile öldürülebiliyor....Öylemi? Bilmiyorum.
Peki, ama devletlerimizden birisini bir başka bölgeye bağlamak isteyenlerin olduğu söyleniyor... Öylemi? Bilmiyorum, aman ha bilmiyorum!!!
Peki, ama haydi benim aklım pek çok şeye yetmiyor…
Yanılıyorum, Çerkes sorunu yok, diyorum... Bunlar sorun değil… Diasporadaki diasporada kalsın, vatandaki de... Peki, ama her şeye ben mi cevap bulmalıyım... Böyle bir sorun yok dedilerse, yoktur...
____________________________________________
Iофыгъо Горэ ЩыIа?
Сэ IэкIыбым сыкъикIыгъ, сыкъызщыхъугъэ къэралыгъом миллион пчъагъэу адыгэ (черкес) ис.
Ахэр Черкесие зыфаIорэ хэгъэгум щыщых. Ятэтэжъхэр Черкесием къыщыхъугъэх. Урыс паспорти яIагъэп. Ахэмэ, Адыгей, Къэрэщай-щэрджэс ыкIи Къэбэрдей-Бэлъкъэр зыфаIорэ къэралыгъохэм аубытырэ чIыналъэхэми ащымыщ Iаджи ахэт.
МакIэхэп, ипхъахь-итэкъуахь хъугъэх нахь, лъэпкъыбэхэм япчъагъэкIэ нахьыбэх. Миллион зы-тIу-зыщ нахь мыхъурэ лъэпкъыбэ тет дунаем.
***
Iодышъэм (кавказым), адыгэ чIыгужъым имыкIыжьэу къэнагъэми япчъагъэ макIэ дэдэп, ипхъахь-итэкъуахьыгъэх нахь. Урысыеми, дунаеми, ахэм ябгъапшэмэ япчъагъэкIэ нахь макIэ хъурэ, къэралыгъохэри яIэу лъэпкъыбэ тет.
Ипхъахь-итэкъyахьых нахь, зыкIыныгъэ азфагу илъыным зи фэIуагъэп… ЗыкIыныгъэм лъымыплъэхэкIэ арэп…
***
Миллиард пчъагъэу цIыф зиIэ къэралыгъохэри, лъэпкъхэри щыIэх, китаим фэдэу. Бае дэдэу дунаем иэкономикэрэ политикэм кIуачIэ халъхьагъэр зыми ымыгъэкIочIын къэралыгъохэри, лъэпкъхэри щыIэх США-м фэдэу. ЧIычIэгъ-чIышъхьэ пкIэ зыхэлъ пкъыгъуабэр зиIэкIэлъ лъэпкъхэри кIуачIэхэри щыIэх, урысэим фэдэу.
Мыхэмэ Iашъхьэтет фэхъугъэ цIыфхэри тхьэматэхэри щыIэх.
Тэ тикъэралыгъохэми ашъхьэтетхэр яI, ТхьакIущынэм, Къанэкъом фэдэу. ДунаемкIэ тэ кIохэми адыгэхэмкIэ ежьхэм къыхадзыгъэм фэдэу шъхьакIэфэныгъэкIэ ахэмэ апэгъокIых.
Тыркуем ис адыгэхэм яунэхэмкIэ, яIофшIапIэхэмкIэ дэпкъхэм США-м, Китаим, Урысыем иIашъхьэтетхэм ясурэтхэр пылъэу плъэгъущтхэп. Ахэр къырамыдзэрэкIэ арэп. Ау ТхьакIущынэми, къанэкъоми ясурэтхэр пылагъэуи плъэгъун плъэкIыщт.
КIо титхьаматэхэмкIэ мыщ уасэ имыIэныри къыдыхэт...Мыдрэхэми ахэр къыхадзыгъэкIэ, ахэмэ яшIогъэшхо алъэгъугъэкIэ арэп, яхэку щыщ тхьаматэу, апсэ щыщ, алъ щыщ хэкурыс адыгэхэм зэрятхьаматэм къыхэкIэу ары нахь нэмыкI зи хэлъэп.
***
Тыркуем, Сурием ыкIи къэралыгъо зэфэшъхьафыбэм ис адыгэ миллион пчъагъэм уекIолIэу «– Тэ ущыщ?» зяпIокIэ; « Адыгэ хэкум сыщыщ, черкесием сыщыщ, Iодышъэм (кавказым) сыщыщ.» къыуаIощт. Мыхэри адыгабзэкIэ къыуамIоныри къыдыхэт, ашъхьэ къефэхыгъэу, арапыбзэмкIэ, тыркубзэмкIэ, кIэлакIэхэр укIытэм къыхэкIэу плъыжъыбзэ хъугъэхэу къыуаIощт.
Миллион пчъагъэ сIуагъэми, зэпстэуи зэхэтэу мин-минэу зэпэчыжьэхэу ипхъахь-итэкъуахьэу IэкIыбым исых. Анахьыбэр тыркуем ис, ау а къэралыгъом мы къалэжьыем дэсым инахьыбэр адыгэ пIонэу къалэ иIэп. Адыгэ мин-минитIу дэс чыли иIэп.
***
Илъэс заулэ хъугъэу, Налщык лъэныкъомкIэ зэхэтхырэр, къэбар дыс закI. Мафэ къэс зыгорэ е аукIы е ауIэ. ЗыукIырэри, аукIырэри адыг. Гур мэузы, кIодыным нэсы.
Илъэс зы-тIу-зыщ хъугъэу Щэрджэс лъэныкъомкIэ къытлъынэсырэ къэбархэри гомыIу. Адыгэ Iофым, хасэхэм Iут кIэлакIэхэр аукIы, адыгэхэм ацIэкIэ лъэпкълIыкIоу (депутатэу) Къэрэщай-Щерджес хьыкумэтым пащэ (премьер-министр) фэхъунэу ыгугъу ашIыщтыгъэ лIышхом тебэнагъэх ыкIи ыпсэ хахыгъ.
МыекъуапэкIэ цIыфхэр утыкум итхэу тикъэралыгъор… тикъэралыгъор аIозэ тыгъуасэ ныIэп, къэкуохэзэ тетыгъэх, митингхэр ашIыщтыгъ.
***
Къанэкъом къеIо; Черкес Iофыгъо Iоу зыгорэ щыIэп.
КIо щыIэп иIомэ щыIэп…
ТхьакIущынэ тыгъэ къокIыпIэ лъэныкъор зыдэгъэзагъэр ымышIэрэм фэд. Къэбэрдэим бырсырэу щыкIорэр, Мыекуапэм нэмысыщтым фэдэу ышIошIыныри къыдыхэт. Бырсырым, машIом щыщэу мэшIобзыир Мыекъуапэм нэмысыныри къыдыхэт, Щэрджэс къалэм ТхьакIущынэхэр дэсэп ара? Iулапэми къанэкъохэр дэса-дэмыса? СшIэрэп.
Гузэжъогъум хэфагъэ адыгэхэр яунэкъощхэм ялъэпкъэгъухэм лъыхъухэу хабз. КIо илъэс минэу тихабзэщтыгъэр зэблэхъугъэн фай.
***
ТыркуемкIэ Кавказ хасэхэм ятхьаматэхэр, хасэм хэт горэхэр, ары... ахэр ары, анахь Iушыр.
ХэкIыпIэ дэгъу агъотыгъ.
Черкес зыфаIорэр щымыIэми хъун, нартыцIэр тиIагъэмэ нахь дэгъугъэ зыIохэри ахэмэ ахэт. Ахэр кавказых, ахэр кавказ зыцIэ купых…
Ахэр тычеркес аIоным щэщынэх, тыщэшынэ аIоными щэукIытэх. Тычеркес пIомэ зыгорэхэм упылъын фае хъунба… ХэкIыпIэ дэгъу агъотыгъ хэкIыпIэ дэгъу…
Черкесым мэхьанэ иIэр, джырэкIэ, къаIорэр шъыпкъэмэ, ахэмэ ашIэрэп. Куп горэ зэхащэнэу тыраубытагъ. Социологие шIэныгъэлэжь горэхэм араIоу «Черкесыр» зэрэ сыдыр къыхагъэщыщт.
Адыгэ, абхаз, осетин ыкIи темыр кавказым щыщ нэмыкI лъэпкъхэр зэкIэри зэхэтэу зэрэчеркесыр мы шIэныгъэлэжъхэм къыхэгъащын файкIэ алъытагъэх.
Джащыгъум, Iофыгъо горэ къанэрэп. ТыркумкIэ щыIэ курт Iофыгъом ыужыкIэ черкес Iофыгъори къагъэтэджыгъ къыраIонэу зыми амал аратыщтэп, Iушых, ахэр Iушых…
ЗэкIэри зэхэтмэ, бзэу аIулъын фаер зэкIэми ышIэрэ тыркубзэба? Хьауми агу илъыр нэмыкI зыгора? Сыда, мощтэу мэзекIох, къыуаIощтэп…
***
КIо, адыгэ миллион пчъагъэр сыдэу IэкIыбым исых? СшIэрэп.
КIо, зихэку ис адыгэхэр сыдэу зы къэрэлыгъуацIэ, зы лъэпкъыцIэ ямыIэу мэпсэух? СшIэрэп.
КIо, мафэ къэс адыгэ горэхэр, зыгорэхэм сыд зыкIаукIырэр? СшIэрэп.
КIо, сыда IэкIыбым ис адыгэ сабыйхэм адыгабзэ зыкIамышIэжьырэр? СшIэрэп.
КIо, хыкумэтым тхьаматэ фэхъуным нэсыгъэ лIышхохэри аукIы…. Ара? СшIэрэп.
КIо, тиIэ къэралыгъохэм ащыщ гори нэмыкI шъолъырым рапхынэу зыгорэхэм мурад яI, аIуагъ, ара? КIо, сшIэрэп, шъыу!!!
КIо, сэ сшъхьа Iаджыми екъурэп….
КIо сыхэукъо сэ, кIо Черкес Iофыгъо горэ щыIэп….Мыхэр Iофыгъохэп….IэкIыбым исыр ащ щерэс, хэкурысыри…, кIо зэкIэми сэра джэуап афэзгъотыщтыр… Ащ фэдэ Iофыгъо щыIэп аIуагъэмэ, щыIэп…
Ацумыжъ Митхьат ыкъоу Хилми
Açumıj Hilmi Özen