Her millet eski çağlardan başlayarak ölçü birimlerini kullanıyor. Bu
birimlerin-ölçütlerin ortaya çıkışında, yaşamda, ölçmek tartmak zorunda
kaldıkları şeyler, ortaya koydukları hizmetler için belirli zaman aralıklarında
yapmaları gerekenlerin kendilerine sağlayacağı iyi veya kötü sonuçlar bunların
ne kadar olacağı gibi şeyler yatmaktadır. Örneğin bir inşaatçı herhangi bir
binayı ölçütler kullanmadan inşa edemez, demirci yapacağı silahı, aleti bunlara
uygun yapar, çiftçi tarlasında bir günde sürebileceği araziyi, bu araziye ne
kadar tohum atacağını ve bu miktarın ne kadar verim verebileceğini ölçütlerle değerlendirmeliydi.
Ev hanımı da yemek yaparken yiyecekleri ne oranlarda yapacağını onlara
katacağı şeyleri ölçerek yapıyor. Biçki dikiş ile iştigal edenler, giyeceği
dikecekleri kişinin ölçülerini alamadan ona uygun elbise dikebilirler mi? Her meslek erbabı kendi iş kolunda kullanılan
ölçütleri bilmeli ve bunlardan faydalanmalıdır.
Çerkesler, zamanı, uzunluğu, çokluğu, büyüklüğü, ağırlığı vb. ölçmek için
farklı ölçütler kullanıyorlardı. Günümüzde geçmişe kıyasla bilgi-bilim çok
ilerledi. Günümüzde matematik ve metroloji ölçütlerinin yer almadığı hiç bir
şey yapılmıyor. Çağımızda, medeniyetin kabul ettiği, tüm dünyada onanmış,
standartlaşmış ölçütlere her ülke aynı şekilde uyuyor isede hala kendi ölçütlerini
kullanan bazı ülkeler de var.
İçinde bulunduğumuz çağın etkileri Çerkeslere çok yansıdı. Milletimizin
fertleri arasında önceden kendi ölçütlerimiz olduğunu bilmeyenlerin sayısı bilenlerden
daha fazla..
Her gün Milli Müzeyi ziyaret edenlere Çerkeslerin tarihlerini eskidenki
yaşamlarını anlatıyorum. Eskiden var
olan iş-güçlerden bahsederken atalarımızın kullandığı ölçütlerden bazıları
cümlelerime karışıyor. Bu ölçütlerin ne olduğunu çok soruyorlar, bunları da
açıklamak zorunda kalıyorum.
Bilimadamlarımızın yazarlarımızın yazdıkları eserlerde, romanlarda
öykülerde daha önce sahip olduğumuz bu ölçü birimlerinden bahsedildiğine
rastlıyoruz. Böylesi ifadeler en çok Çeraşe Tembot’un eserlerinde karşımıza
çıkıyor. Çerkes ölçü birimleri ile alakalı rusca yazılmış çok ilgi çekici
bir eser ise ünlü arkeoloğumuz Avutle
Pşımaf’e ait. Ben sizlere onun belirlediği ve başka kitaplardan biraraya
getirdiğim eski Çerkes ölçü birimlerini tanıtmak istiyorum.
АтэкъэIогъу (Atеkeoğu
– horoz ötüm zamanı; Sabahın erken saatleri. ) – Zaman dilimi. Gündoğumu vakti.
Eskiden çerkesler gece-gündüzden oluşan günü bu zaman diliminde bölüyorlardı.
Бганэ (Bğane – bir (göz) tutam-demet) - 1. Bağlanmış bir kucak dolusu kadar olan ekin
demeti; 2. 100 IэкIоцI (Bknz. IэкIоцI) 100 ekots’ı olan ekin
demeti. Şapsığlar 72 ekots’ı kadar olan bğane için «чIытхъ-ç’ıth» derlerdi..
Бгыщиз (Bğışiz – Bel seviyesine denk) – eski
ölçü birimlerinden ayaktan başlayarak bele kadar olan uzunluk birimi. 1 Bğışiz
1 the (1 metre) kadar olan uzunluktur.
Бгэнапчъ (alan ölçüsü, 20 bğanelik alan) – arazinin
ölçümünde kullanılan birimlerden. Üzerinden yetişen üründen 20 bğane çıkacak
kadar olan alan. Bir bğanapç 550
metrekare kadar, 10 kilo kadar tohum
atılarak yetiştirilmiş 20 bğanelik ürün kaldırılan alandı.
Бетакъ (Betak- Beş kuruş, beş kapik) – Beş
kapik, rusca «пятак» kelimesinden dilimize geçmiştir.
Бжи=бжиз (Bji=bjiz
uzunluk ölçüsü) – eskiden kullanılan uzunluk ölçü birimlerinden birisi. Açılmış
başparmak ile işaret parmağının arasında kalan uzunluk. Sanılırki, bu ölçünün
kökeninde bir ‘avuca-koçama sığan uzunluk’ yatıyor demek daha doğrudur. Бжыбым
+ из=бжиз (avucun ‘koçamın’ + dolusu = avuç (koçam) dolusu uzunluk- koçamlık
uzunluk ‘bjiz’).
Бжымы (Bjımı ‘yumruk’- uzunluk ölçüsü) – İşaret
parmağının ilk büküm yerinden serçe parmağının ilk büküm yerine kadar olan
genişlik-uzunluk. Bir bjımı 7-8
santimetre kadar oluyor.
Залэ, Iэпэщэч
(zale, epeşeç – parmak (kalınlığı uzunluğunda olan) uzunluk ölçüsü birimi)
işaret parmağı kalınlığındaki uzunluğu ifade eden birim. Başka ülkelerde bu
uzunluk birimi yerine paşparmağın kalınlığı ele alınarak ‘parmak’ deniliyor.
ЗымэфакIу (zımefak’u - bir günlük uzunluk) – uzunluk
birimi, yaya veya atlı için bir gün boyunca katedilebilen mesafeyi anlatıyor.
Зымэфажъу (zımefaju)
bir günde sürülen alana tekabül eden alan birimi. 5000 – 7000 metre kare
Зымэфэх (Zımefeh –
bir günlük biçim, alan birimi) – bir kişinin bir günde biçebileceği ekinin
kapladığı alan kastedilerek kullanılyordu.
1 zımefeh çeyrek hektara tekabül eder. 1 zımefehlık araziye 40-48
kilogram tohum atılırdı.
Куогъу=джэгъу
(Kuvoğu=ceğu, uzunluk ölçüsü) –iki
kişinin birbirlerine bağırdıklarında, birbirlerini çağırdıklarında seslerini duyabilecekleri
uzunluk. Şevcen rayonuda «Джэгъу-Ceğu» isminde ufak bir dere var. Bu derenin
kenarında Zarevo, Çernışev, Ulske mezraları yer alıyor.
Къамылыбжъ (Kamılıbj- ahşap (kamış) bardak) – taneli nesneleri
ölçmek için kullandıkları ahşap tabak veya kase şeklindeki hacim birimi. Bu tip
nesnelerin paylaşımında veya değiş-tokuşunda ölçü için kullanılan kap-kacak. Miktarı
300 gram ağırlığında su alanından 2-3 kilo kadar su alanına kadar kullanılan,
kaba göre değişen miktar.
Къорэгъ (Koreğ – sandal (ÇN; kayık anlamındaki değil)) – uzunluk ölçüsü. 4-6 metre
uzunluğundaki fındık fışkını. The cinsindende (4-6 the) miktarı olan uzunluk.
Adıgeyde farklı bölgelerde farklı uzunluklarda koreğler kullanılıyordu. Tüm bir
köyün ortak kullandığı koreğ bu köydeki belirli bir aileye devamlı olarak
verilir, onlarda bırakılırdı.
Üç koreğ eninde sürülen araziye de Хьасэ
– hase derlerdi. 1 Хьасэ ise 324 metrekare kadar alandı.
Къушлыкъу (Kuşlıku – takribi saat 9 ) – zaman
dilimi. Tarla çapası yapanlar için ilk dinlence vakti, takriben saat 9 suları.
Sabah çay içim vakitleri.
Лэныстакъу=лэстакъу
(lenıstaku-lestaku, alan birimi) – Eskiden Şapsığların kullandığı alan birimi,
alan brimlerinden zımefaju ile aynı ebatlara tekabül eder, desatin (8900
metrekare)nin dörtte biri, 2225 metrekare
Лэстэкъолъэныкъу (Lestekotlenıku - alan birimi ). Eskiden Şapsığların kullandığı
alan birimi, desatinin (8900 metrekare) üçte biri, 2966,6 metre kare.
Лъэбэкъу (Tlebeku, adım, uzunluk birimi) – eski
uzunluk birimi, bir metre kadar olan uzunluk.
Лъэгонджэщиз (Tlegonceşiz- dizboyu, uzunluk birimi) – Eski
uzunluk birimi. Ayak tabanından diz kapağına kadar olan uzunluk.
Лъэгущиз (Tleguşiz- ayak tabanı boyu, uzunluk
birimi) – Eski uzunluk birimi, bir insanın ayak tabanının uzunluğu kadar olan
ölçü, bir funt zunluğundaki ölçü, 30 santimden biraz daha uzundu.
Лъэпэщиз (Tlepeşiz – uzunluk ölçüsü) – Eski
uzunluk birimi, insan ayak taban tarağı uzunluğu, 20 santim kadar gelen
uzunluk. Bu uzunluk ölçüsü daha ziyadesiyle ev inşasında veya kazık çakılırken
kazıkların-direklerin arasındaki mesafeyi ölçmek için kullanılıyordu.
Лъэхъэй (Tlehey - bir dövümlük ekin) – harman
alanına serilen bir dövümlük ekin miktarı.
ЛIыныбжь (Tl’ınıbj -
Bir erkek ömrü kadar zaman) – zaman birimi bir erkeğin yaşamı kadar olan süre.
Asırla da kıyaslanabilir, yüzyıl kadar. Dedemiz ikinci tl’ıınıbje girmişken
vefat etti.
ЛIыщиз (Tl’ışiz – erkek boyu, uzunluk ölçüsü) – Eski
uzunluk birimi bir erkeğin uzunluğu kadar olan birim.
Мат=матэ (Mat-mate,
sepet, hacim birimi) – bir sepet dolusu kadar olan hacimin ölçüsü.
НэпIэдзыпIэ-нэгъэупIэпIэгъу
(Saniye) – zaman birimi, bir saniye kadar olan kısa zaman dilimi.
Окъу (hacim birimi) – üç funt kadar alan kap.
Ekim devrimi öncesinde kullanılan birim.
Псагъ, хьасэ-псагъэхьас (Psağ, hase-psağehas, 1
hedeflik mesafe + alan) –eski uzunluk birimlerinden. Eskiden ailelere araziler
dilim dilim paylaştırılırken kullanılan ölçü. Bir ok atımı 100-150 metre
arasında oluyordu.
Пшъэщиз (Pşeşiz, boyuna-enseye kadar uzunluk birimi) Eski uzunluk
birimlerinden ayak topuğundan enseye kadar olan uzunluk. 1, 5 the kadar olan
uzunluk (150 sm.)
Темыщэч (Temışeç, ahşap kepçe) –eski ölçü birimi,
içine 3-6 kilo kadar alan ahşap kepçe. Eskiden evlerde aileler gıdaların
miktarını bu ölçekle ölçerlerdi.
Тхьэ (The, uzunluk ölçüsü) – eski uzunluk ölçü
birimi. Göğüs kafesinin ortasından orta parmağa kadar olan uzanan uzunluk. Bu
yaklaşık 100 santimetredir. Veya eski deyişle iki enteğuit’u – iki yarımthe
(IэнтэгъуитIу, тхьэныкъуитIу)
Evler binalar bu ölçü birimi ile ölçülüyordu. Nart destanlarında Alecıpş’ın
evi tarif edilirken ‘тхьэ 30 икIыхьэгъагъ’ 30 the uzunluğundaydı diye
anlatılıyor. Eskiden biçki-dikişle ilgilenenler de bu uzunluğu kullanıyorlardı.
Тхьэныкъу (Thenıku, uzunluk birimi) – eski uzunluk
birimi, dirseğin kırıldığı noktadan orta parmağın ucuna kadar olan uzunluk. İki
thenıku bir metre idi.
ТIуалэ (T’uale, iki parmak, uzunluk birimi) –
eski uzunluk birimi, iki parmak genişliğindeki uzunluk.
ТIуалэ (T’uale, bir boğum, uzunluk birimi) – eski
uzunluk birimi, başparmak büküldüğünde ilk boğum kadar olan uzunluk.
Хае (Haye ) – sayı yerine kullanılan deyim, eskiden
Şapsığların kullandığı ölçülerden. 12 deste ç’ıth (чIытхъ) ekin bağı. Bir ç’ıth
(чIытхъ) 72 demet. Bir haye (хае) ise 864 demet.
Хьакуш=хьакуаш
(Hakuş=hakuaş, bir fırınlık ekmek) – eski ölçü birimi. Fırına bir sürümlük
ekmek miktarı.
Цуубытыгъу (Çuvıbıtığu, öküzün bir defa dinlenme
(çalıştırılmadan tutulma) süresi) tarla sürülürken iki dinlence zamanı arasında
kalan süre. Bir sürüm gününde dört kez dinlenme zamanı olurdu. İlk dinlence
saat 9 sularında, ikincisi öğlen vaktinde, üçüncü ve dördüncüsü ise sürüm
yapanların thamatesinin belirlediği vakitte olurdu.
Цугъэуцу (çuğevçu, öküz durdurumu) – önceleri
tarla sürerken, sürülen alan öküzlerin durudurum sayısıyla ölçülürdü. Gün içerisinde dört öküz durdurması
yapılırdı. Bu alan ise sekiz öküz koşulu sabanda 15-22 hase kadar olurdu.
ЧIытхъ (Ç’ıth, harman edilmemiş ekin miktarı ölçütü) –Eskiden
Şapsığların kullandığı ölçü birimi. 1 ç’ıth 75 tutam ekine karşılık gelirdi. 12 ç’ıth ise
bir haye’ye tekabül ederdi.
Шхончогъу (Şhonçoğu- bir tüfek atımlık mesafe) – eski
uzunluk birimlerinden, bir tüfek atımı mesafe, 200 metre kadar
ШъокIапс (Foçaps- uzunluk ölçüsü) – Eski uzunluk
ölçüsü, deri şeritlerden yapılmış 4-6
metre uzunluğunda ölçü. Toprak-arazi paylaşımı sırasında kullanılıyordu.
ЩэджэгъуакIу (Şecağuak’u – öğleye kadar gidimlik
mesafe, uzunluk ölçüsü) – eski uzunluk ölçüsü, yarım günlük, öğleye kadar olan
sürede katedilebilecek yolun uzunluğu
Щэрэч (Şereç) – eski uzunluk ölçüsü, açılmış
başparmak ile işaret parmağının ucu arasındaki uzunluk, 17-18 santimetre.
Iабж=Iэбж
(Abj=ebj, uzunluk ölçüsü) – başparmağı açık halde iken başparmak ucundan elin
diğer ucuna olan uzunluk (10 – 16 sm).
IаплIакIошху (aptl’ak’oşhu- çapraz kulaç, uzunluk
ölçüsü) –uzunluk ölçüsü, çapraz yukarı
kaldırılmış sol elin ucundan çapraz sağa açılmış ayağın ucuna kadar olan
uzunluk ölçüsü
IаплIакIу (apt’lak’u - düz kulaç, uzunluk ölçüsü) –
eski uzunluk ölçüsü, iki omuz arası genişlikte dahil olmak üzere açılmış iki
elin ucu arasındaki uzunluk mesafesi (250 santimetre.) (ÇN. yazar veya dizgici yanlışlıkla aptl’ak’oşhu uzunluğunu, kulaça
apt’lak’u uzunluğu olarak 250 sm. şeklinde vermiş). Bu uzunluk birimine
Bjeduğlar «зирагъ - zirağ», Kebertayeler ise «къулаш - kulaş» derler.
Iатэ (Ate, yığın) –
eski ölçü birimlerinden, 100 bğane
miktarında biçilmiş, bir araya getirilmiş ekin yığını büyüklüğü.
Iахьрыгуащ (ahrıguaş - paylaştırma ölçütü) – eski
ölçüm aleti, arazinin paylara ayrılması esnasında kullanılırdı. Birisinin
ardında bıraktığı arazi mirası paylaştırılırken arazinin ölçümünde kullanılan
iplik. Miras veya arazi bölünürken, pay sahipleri sayısınca ipliği eşit parçalarda
işaretleyerek yapılan ölçümde kullanılan iplik.
Iахьрыгуащ iki farklı anlamda
kullanılırdı. Birisi uzunluk, zaman,
büyüklük ölçümünde kullanılan aletler anlamında, diğeri ise daha önce yapılan
paylaştırmanın düzgünlüğünün denetlenmesinde kullanılan alet manasındaydı.
IахьхэмыIу (ahhemıu-Anne payı, miras dağıtım ölçütü) – anne
payı. Miras paylaşımında anne için ayrıca fazladan ayrılan pay
IэшъоракI, IэшIуракI
(eşoraç’, eş’uraç’ – dirsek uzunluğu çeşidi) – Başparmak ile işaret parmağı
arasındaki boşluğun başlangıcından dirseğe kadar olan kısmın uzunluğu anlamında
kullanılır. Bu uzunluk 40 santimetredir.
Iэбжыб, бжыб,
IэмычI (Ebjıb, bjıb, emıç’) –
parmaklar ve avuç içinin birlikte oluşturduğu kısım, avuç. Щыгъу Iэбжыб - (bir)
avuş tuz .
Iэгущиз (eguşiz – avuç kadar) – eski uzunluk
ölçüsü, başparmak dahil olmamak kaydıyla avucun enine uzunluğu, 10 -16
santimetre.
Iэдэкъабж (edekabj - karış) – eski uzunluk ölçüsü,
açılmış başparmak ile serçe parmağı ucu arasındaki uzunluk (22 – 23 santimetre).
IэмытI (Emıt’) – ölçü, bir avuçla tutulup
kopartılabilen miktar. Örneğin hamur emıt’ı. Yoğrulmuş hamurdan, bir ekmek ucu
kadar olacak şekilde kopartılan avuç içine sığacak büyüklükteki parçanın ebatı.
IэмычIэзэголъ (emıçezegotl – iki avuç bir arada) – eski
ölçülerden, parmaklarda dahil olmak üzere yana yana getirilmiş iki el avucunun
içine sığacak miktar.
Iэнтэгъу=Iэдий
(Enteğu, edıy) –eski ölçülerden, orta parmağın ucundan dirseğe kadar olan
uzunluk. 50 santimetre. Şapsığlar bu
uzunluk birimine ‘тхьэныкъо-thenıko’ diyorlar.
IэпиплIзэфагу (epiptl’zefagu – dört parmak arası) – uzunluk
ölçüsü açılmış işaret parmağı ile serçe parmağının arasında kalan uzunluk
miktarı.
IэпитIузэфагу (epit’uzefagu- iki parmak arası, uzunluk
ölçüsü) eski uzunluk ölçülerinden, açılmış işaret parmağı ile ortaparmak
arasındaki mesafeyi gösteren uzunluk.
Iэпищзэфагу (epişezefagu – üç parmak arası, uzunluk
ölçüsü) eski uzunluk ölçüsü, açılmış işaret parmağı ile yüzük parmağı arasındaki mesafeyi gösteren
uzunluk.
Iэхъомбищ (ehombiş - üçparmak, uzunluk ölçüsü) –
eski uzunluk ölçüsü, üç parmağın genişliği mesafesindeki uzunluk.
Milletimiz binlerce yıl boyunca bu ölçüler ve benzerlerini kullandı.
Günümüzn ölçü birimleri olan santimetre, metre, kilometre gibi birimleri
bilmezlerken birşeyleri ölçmek için insan organlarının uzunluklarını
kullanıyorlardı. Bu usulü çerkeslerden başka pek çok millette kullanıyordu.
Günümüzde matematiksel değerlerin yer aldığı bilimler çok ilerledi, kullanılan
ölçüler standartlaştırıldı. Daha önce belirttiğimiz gibi bizlerde dünyaca kabul
edilmiş bu ölçüleri kullanıyoruz, atalarımızın kullandıklarını ise artık
bilmiyoruz, bunlardan bildiklerimiz tektükler. Günümüzde bu ölçütleri
kullanmıyorsakta, milletimizin kültürünün daha önce nasıl olduğunu,
tarihimizden olan bu şeyleri bilmemzi gerekiyor. Günümüzde hala aydınlığa
çıkartılmamış pek çok ölçütümüz var, uğraşıldığında bunları yeniden aydınlığa
çıkartmak mümkün. Milletimizin geçmişini daha iyi bildikçe daha çok kıymet
verir ve atalarımızın bizlere bıraktığı mirasın faydasını daha iyi kavrarız.
TEVU Aslan
Adıge Cumhuriyeti Milli Müze Bilimsel Baş
çalışanı, arkeolog
Çeviri; AÇUMIJ HilmiKaynak; Адыгэ Макъ