Eskiden Çerkeslerde Şapkanın Önemi

Şapkayı alan başı da almıştır (Çerkes atasözü)

Çerkes kıyafetinin ana elemanlarından birisi şapkadır.

Çerkes dünyası ile çerkes şapkasının birbirlerinden ayrılmamacasına ilintili olduğunun, çerkes düşünce şeklinin diğer ulusların dünyaya bakış açısından farklı olduğunun şapka belirteciydi denilse de olur.

Bu atasözüyle bu yüzden yazımıza başlıyoruz.

Çocukluğumuzdan itibaren erkek ile şapkasının birbirlerini tamamlayan muhafaza eden şeyler olarak çerkes düşün şekline yerleştiği felsefesi ile yetiştirildik.

Bu Çeçanıko Çeçane öyküsü ile başlıyor.

Bu olağanüstü öykü Çerkes erkeğinin belirteçlerinden birisine bizi çekip alıyor; 'Çeçane akına-sefere çıktığında, atlandığında bir yıl kadar kalıp geri dönmeyi adet edinmişti' - pşıse böyle başlıyor.

Ardından Çeçane'nin yanına  gelen delikanlı onun şapkasını alıp gider. 'Vay anasını- уипаIо зыхьрэм пшъхьэ ехьы - şapkanı alan başını da almıştır' diyerek kendisiyle dalga geçen delikanlının peşine takılır.

Çeçene'nin ailesinin başına gelenler, öykünün tüm olayları şapkanın alınışı ile ilintili.

İşte bu yüzden Çerkeslerde şapka ile erkek bir bütüncüllük arzediyorlar.

Şapka erkekliğin, kahramanlığın, erkeğin üstlenebileceği tüm sorumlulukların adeta sembolüdür.

Eski eski zamanlarda bu yüzden korkusuna yenilerek erlik gösterememiş kişilerin başlarından şapkaları çıkartılıp kendi öz akrabalarından - annesinin, kızkardeşinin veya eşinin başındaki пIынэ - p'ıne (Ç.n. eskiden kadınların baş örtülerinin altına giydikleri kadın başlığı-şapkası) çıkartılıp ona giydirilirdi.

20.  yüzyıl başı Krasnodar Ünlü Çerkes fabrikatör Traho Lıwu

Bu şekilde bayan p'ınesi giydirilme durumu ile karşı karşıya kalan kimse nereye giderse gitsin p'ıne'yi çıkartma özgürlüğüne sahip olmazdı.

Herkes ise onunla dalga geçme onu maskara etme özgürlüğüne sahipti.

Bu bir çerkes erkeğinin karşılaşabileceği en ağır cezalardan birisiydi.

Korkaklık göstermiş olan böylesi erkeklerin bu ayıbı telafi edebilecekleri tek şey ise herkesin göreceği-bileceği bir yiğitlik göstererek toplum karşısında kendi başını yeniden yüceltmesi temzilemesiydi.

Şapkanın erlik ve yiğitlikle özdeşleştirildiğinin bir başka ifadesini ise, ağır, yapılması güç, çekinceler taşıyan korkulası bir işi yapmaktan imtina edenlere '-Ощынэмэ, сипаIо зыщылъ - Korkuyorsan, şapkamı giy' demeleriydi.

İnsanla şapkasının özdeşleştirilmesinin bir başka kanıtı ise çözümlenmesi zor bir işte destek istendiğinde, yardım beklenildiği ifade edildiğinde '-Мыр сшъхьэ, мыр сипаIо - işte başım, işte şapkam' denilmesidir.

Umursamaz-vurdumduymaz erkeği bir veyvala çıkabilecek iş için uyandırmak-hareketlendirebilmek için '- УлIэу паIо пщыгъмэ... -  Erkek olarak şapka giyiyorsan...' derlerdi.

Kısaca, ezeli milli düşün kökenli olarak çerkes erkeğinin şapkasına çok anlam yüklenir çok şey beklenirdi.

Zamanın getirdiği bazı olumsuzluklar gösteren gençlere yönelik olarak 'E-о-ой, лIыгъэм къымыхьрэр паIом къыхьына! - Amaaan, erliğinin beceremediğini şapka becerebilir mi!' de derlerdi.

Korkaklık ve yiğitlik konusuna bir daha dönecek olursak, bir konuda-işte sorumlu olan, bu hususta gerekenleri yerine getiremeyecek olduğunda, bu işin o şahsı aştığı gibi şüpheleri olduğunda '- Сыд гущ ар. Ащ сипаIо фэгъэтIысыгъ - O da ne ki. Onun yerine şapkamı getirseler...'

Çerkes şapkası ile alakalı bir başka uygulamayı ise kıyı boyu Şapsığe düğünlerinde görüyoruz. Şapsığlar da gelenek olduğu üzere düğün oyununa vuc huray ile başlıyorlar.

Vuc hurayı yönetmesi içinse erkek konuklar arasında en önem verilen birisi Vuc Huray başı yapılıyor.

Vuc Paşe olarak seçilen erkeğe eşlik edilecek kişi ise kızlar arasından 'daxe-güzel' sıfatı ile seçiliyor.

Vuc paşesinin (Vuc huray başı erkeğin) eline dejıyebeş (fındık taneleri ile örülmüş-süslenmiş asa) verilirken, en ilginç olanı, onun şapkası çıkartılıp Şapsığların ifade ettiği şekli ile ona eşlik edecek 'daxe' sıfatıyla anılan kıza giydiriliyor.

Kızın başındaki дышъэ паIо - altın sırmalı başlık üzerinde yer alan дэнэ псыпс- ipek tül ise vuc paşesinin (vuc huray başı erkeğin) boynuna atılıyor.

Bunun ardından erkek ve bayan oyuncular vuc huray oynamaya başlıyorlar. Düğün oyunu yine aynı şekilde vuc huray ile bitiriliyor.

Bu kadar gücü olan, önem verilen erkek şapkasının ayrıyetten görünüşü ile yapılışı ile Çerkes kıyafetinin yakışan bir parçası olması da bir başka konudur.

Erkek kıyafeti-şapkası kendini belli eden adeta seslenen bir nesnedir.

Eskiden uzaktan gelen atlının pşı, vork, özgür birey (fekotl) olup olmadığını şapkasından anlarlardı.

Пщы паIо - pşı pa'o - Bey şapkası (kalpağı)  üç günlük kuzu derisinden yapılmış, alınlık kısmı yüksek uzun, üst tarafı alnın üstünden itibaren daralan kalpak. Böylesi şapkaya-kalpağa пщы паIо кIыхь - pşı pa'o çıh - uzun bey kalpağı da denilirdi.

Оркъ паIо - vork pa'o - Baykol (ayan) şapkası (kalpağı) aynı kuzu derisinden yapılırdı. Fakat kalpağın alınlık kısmı daha alçak ve üst kısmından daha darca olurdu.

ФэкъолI паIо - fekotl' pa'o - Özgür birey şapkası (kalpağı) Kıvırcık kuzu derisinden, şapka alınlık kısmı alnının üstünden üç parmaktan fazla olmayan şapkaydı. Üst tarafındaki yuvarlak kısmı yukarıdan gözüken şekilde olurdu.

ПщылI паIо - Pşıtl'ı pa'o - Köle şapkası (kalpağı) pürçekli (salkım saçak) koyun derisinden üst tarafı ile alınlığı tamamen bir arada olan kalpak.

21. yüzyıl başı Nalçik - Bir Çerkes Milli Bayramında tören katılımcısı

Çerkesler islamiyeti kabul ettikten sonra kabeye gidip hacı olup geri dönenler kalpaklarının üzerine sarık sarmakla yetiniyorlardı. Bazen de hacı sarığını fes üzerine sardıkları da çıkardı.

Çiftçilik yaparken- çiftçiler yazları упкIэ паIо - vupçe pa'o - keçe şapka giyerlerdi. Çerkesler keçe şapkayı beyaz koyun yününden yaparlardı.

Yaşlanmış daha ziyadesi ile evde oturanlar ise daha yumuşak keşeden yapılmış ince keçe takkeler takar, dışarıya insanlar arasına çıkacakları zamansa bunun üzerine mensubu oldukları sülaleleye uygun yapılmış kıvırcık kuzu derisinden kalpaklarını takarlardı.

Ufak erkek çocuklarına da sülalelerine uygun şapkalar yaparlardı. Çocukken genelde giyecekleri takkeler ise üzeri işlemeli çuhadan yapılırdı.

Bu arada belirtmemiz gereken bir başka şey ise Çerkes erkeğinin eskiden kalpağını evde de hatta yemek yerken bile başından çıkartmaması.

Şapkaya yüklenen sembolik anlamların yanısıra ev içinde dahi şapka takılmasının başka bir sebebi olup olmadığına dair yaptığımız araştırmalar içerisinde  dünyanın her tarafında yaşayan Çerkeslere bunu sorduğumuzda bir kişi dahi net cevap vermemiş olmakla birlikte en çok 'yurtdışında yaşayan çerkeslerden' işittiğimiz yanıt;

'-Atalarımızdan duyduğumuza göre; sofradaki yemeği yemeğe dahi vakitleri olmadan sofradan aniden kalkıp kılıçlarını çekmek zorunda kaldıkları çok zamanla karşılaşmışlar'.

Kısaca Çerkes erkek kıyafeti Çerkes şapkası ile başlardı demekte mümkün.

VUNEREKO Mir

Biliminsanı

Özet Çeviri; AÇUMIJ Hilmi
30 Eylül 2014 Adıghe Makh