Çerkes milli kıyafeti Tsıye ve Saye hakkında temel bilgiler

Dünya üzerinde beş bin ulus yaşıyor.

Her millet kendisine uygun bir kıyafet geliştirmiş durumda.

Evet, bu gün pek çok milleti giydikleri kıyafetlerden ayırt etmek mümkün değil.

Fakat insan yaşamında önemli dönüm noktası olan  olaylarda milli kıyafetin kullanılmasının güzel bir tutanak olduğunu düşünenlerin sayısı da çok.

Son yarım asırda Çerkes milli kıyafeti Çerkes yaşantısında ayrıntılı bir yer tutmaya başladı.

Milli kıyafetler, çok ulusun yaşadığı Rusyada, insanların sadece düğünlerde değil, milli etkinliklerde, resmi bayram ve özel günlerde giydikleri milliyet belirteci, milli uyum aracı oldu.

Adıge Cumhuriyeti bu konuda köklü bir çalışma yaptı.

Toplumsal hareket 'Adıge Xase'sinin akıl etmesi ile bir kaç yıldır Çerkes Milli Kıyafeti Günü kutlanıyor.

2014 yılında, Çerkeslerin yaşamında önemli bir nokta olacak şekilde Adıge Cumhuriyeti Başı Thakuşıne Aslan'ın tüm cumhuriyet genelinde  'Çerkes Milli Kıyafeti gününün' her yıl kutlanmasına dair kararnamesini Adıge Cumhuriyeti Parlementosu da kabul etti.

Yukarıda değindiğimiz gibi kendi milli kıyafetlerini kullananlar sadece Çerkesler değil. 

Rusyayı ele alacak olursak bu ülkede 800'den fazla milletin temsilcisi yaşıyor.

Adıge Cumhuriyetinde ise 105 milletin temsilcisi var.

Çağımız çerkeslerinin, günümüzde, dünya üzerindeki yaşama şekillerini, tarih içerisinde kat ettikleri yolu, başlarından geçenleri göz önüne alacak olursak her yıl ‘Çerkes milli kıyafeti gününün’ kutlanıyor olmasının gerçek değerini anlayabiliriz.

2010 yılında yapılan nüfus sayımı sonuçlarına göre Rusya'da 713 727 çerkes yaşıyor.

Dünyanın diğer ülkelerinde başka milletlerin arasında dağınık olarak yaşayan Çerkeslerin umutlandıkları, kıymet verdikleri, vatanında yaşayan çerkesler.

Çerkes milli kıyafetinin tarih içerisinde aldığı yolu gösteren şeylerden birisi de arkeolojik buluntular.

Bu konuda en büyük dayanak ise 1896 yılında N.İ Veselovske'nin Şıthale (ÇN. Beleroçensk) höyüklerinde yaptığı kazılarda bulunan nesneler.

Şıthale höyükleri XIV - XV. yüzyıla aitler.

Çerkesleri diğer milletlerden farklı kılan, ulusun kendisinin de yüreğinin hızlı atmasını sağlayan, dünyanın her yanında yaşayan çerkesleri birbirlerine yaklaştıran, grup grup başka ülkelerde yaşayan Çerkesleri birbirlerine bağlayan şeylerden birisi çerkes milli kıyafetidir.

Yılın belirli bir gününde dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayan Çerkeslerin, milli kıyafetlerini giyerek meydanlara çıkacağını da göz önüne alacak olursak, Çerkes kıyafet gününün dünyayı güzelleştiren, milletler arasındaki anlaşı-hoşgörüyü pekiştiren bir gün olacağına inanıyoruz.

Bütün milli kıyafetler, o milletin tarih içerisinde izlediği yolun ürünü olarak ortaya çıktı.

Belirtmemiz gereken şeylerden birisi ise orta çağlarda Çerkeslerin hristiyan dinine uygun olarak cenazelerini tabut içerisinde,  onlara en güzel kıyafetleri giydirerek defnediyor olduklarıdır.

Bu sayede 600 - 700 yıl öncesinde de Çerkes bayanlarının kıyafetlerinin bildiğimiz saye (çerkes bayan üst kıyafeti) gibi önü açık olduğudur.

Bu mezarlardan çıkartılan  üzerinde iğnedenlikler olan gümüş kemerlerin işlenişi, taşıdıkları modellerden XIX. yüzyılda kullanılanlarının prototipleri olduğunu görüyoruz.

Şıthale mezar-höyüklerinden çıkartılan bayan sayesinin ne renklerde olduğunu da biliyoruz.

O tarihlerdeki Çerkes bayan sayelerinde vişne çürüğü, mavi, (kır) yeşili ve sarı renklerden hoşlanıldığını görüyoruz.

Dünyanın değişken olması gibi gerek erkek, gerek kadın kıyafetlerinin de değiştiğini-geliştiğini biliyoruz.

Fakat kıyafette değişmeyen şey ‘insanı güzelleştirmesi’ amacını da taşıyor olmasıdır.

Çerkes bayanının güzelliği için aranan normlara kıyafeti de uyumluydu.

Kızlar ince belli, dal gibi olmalıydılar.

Erkekler ise ince belli, taraklı-kaba ayaklara sahip olmayan, diri bedenli olmalıydı, kıyafetleri de onlara uygundu.

Devirlere göre bayan elbisesini ele alacak olursak bir kaç yüzyılda belirgin değişikliklere uğradılar.

Sadece milli kıyafetler olmadan, tüm giysiler ile alakalı çıkarsama yapacak olursak, kıyafetlerin iki husus üzerine işlendiğini görürürüz.

Milli kıyafetler de bu iki husus üzerine şekillenmiştir.

Birincisi; insanın  görüntüsündeki eksiklikleri örtmek gizlemek.

İkinci tür kıyafet şekli ise insanın bedeninin vücudunun güzelliklerinin altını çizerek daha görünür kılmaktır.

Çerkes milli kıyafeti daha ziyadesi ile ikinci türe hizmet eder.

İnsanın bedeninin muntazamlığı, yüzünün güzelliğine dikkat çeker fark edilmesine aracı olur.

Çerkes milli kıyafeti sadece milletin güzelliğini ön plana çıkarmakla da yetinmez.

Güzellik kıstası olarak ele alınan şeylere bedenin de uymasını sağlamayı amaçlar.

Örneğin шъохътан - şohtan (ÇN. eskiden bayanların kullandığı korse)yi ele alacak olursak, bunun farklı bir amacı da vardı, genç kızlığa yaklaşmış olan kız çocuklarına sahtiyandan yapılmış ipek astarlı şohtan giydirilirdi. Bunun içerisinde beden, ince belli bir hal alıyordu.

Kızların mütenasip ayak yapısına sahip olmaları için giydikleri sahtiyandan yapılmış yuvarlak muntazam burunlu ayakkabıların faydası geliyordu.

Çerkesler sadece bayanların değil erkeklerinde taraklı- büyük ayaklı olmalarından hoşlanmazlardı.

Bunda sadece estetik kaygılar da taşımazlardı.

Çerkes erkeği at sırtında süvari idi, yayan yol kat etmezdi.

Bu yüzden erkeğin (маистэ зэтелъ)  ayakkabı takımı - yumuşak deriden meshi, deri tozluğu (tley), yuvarlak burunlu deri ayakkabısı-  bu amacı da taşırdı.

Çerkes bayan kıyafeti eski zamanlardan itibaren beş öğeden oluşuyordu; шъохътан- şohtan deri korse, джэнэ кIакIу - kısa gömlek, джэнэ Iэгъопэ кIыхьэ - uzun kollu gömlek,  кIэкI- ç'eç' kısa - küçük,  üst kıyafeti olan sayenin altına giyilen, sayenin önündeki açık kısmı kapatan gümüş düğme takımları işlenmiş giysi, сае- saye bayan uzun üst kıyafeti.

Örneğin önceleri  ç'eç', sayenin altına giydikleri önü gümüş düğmelerle kapalı bir giysiyken daha sonraları ise saye giyilmeden de insan içine çıkılabilecek kısa elbise halini aldı.

Bu yüzden daha önceleri ç'eç'ın üzerinde yer alan gümüş düğme takımları ayrı bir takım halinde saye ile de, ç'eç' ile de giyilebilir hale dönüştü.

Günümüzde Adıge Cumhuriyeti milli müzesinde, bu şekilde, artık üzerlerindeki düğme takımları düğme olma mahiyetini kaybetmiş, güzel gözükmesi için yapılmış olan, her sayenin altına geçirilebilecek ç'eç'leri görebilirsiniz.

Erkek kyafeti de belli normlara uygun dikiliyordu. джэнэ чIэгъчIэлъ-cene çağçetl (gömlek altı iç çamaşırı), джэнэ кIыIутелъ düğmeli gömlek, къэптан kaftan, цый - tsıy (çn. Çerkeska - üzerine hazırlar dikilmiş erkek üst giysisi), кIакIо - yamçı.

Eskiden tsıyenin altına ашъо джанэ - afo cane ( çn. Çelik halkalarla örülmüş zırh) de giyerlerdi.

Afo cane XVIII -XIX. yüzyıllara kadar, ateşli silahların iyice yaygınlaşmasına kadar kullanıldı.

Erkek kıyafetinde önemli olan giysilerden birisi de yamçı idi.

Özellikle akıncı (зекIо кIорэр) ve savaşçılar (дзэлI) için bu kıyafet çok kolaylık sağlardı.

Çerkes erkek ve bayan kıyafetleri tarihin getirdiği şartlar gereği, bir şekilde Kafkasyada milliyetlerinin şekillendiği antik İran kökenli, hint avrupa dil ailesinden bir dile sahip olan Asetinler, Türkçe dil ailesinden bir dile sahip olan Balkar, Karaçay, Nogaylar tarafından da kullanılır oldu.

Çerkes erkek milli kıyafeti ise Kafkasyadaki milletlerin, antik Kafkas milletlerinden Gürcü ve Ermenilerden tutun yakın bir zamanda Kafkasyaya yerleşmiş olan Kazaklara kadar pek çok milletce benimsendi.

Çerkes bayan kıyafeti Çerkesya dışında Osetya, İnguşetya ve Çeçenistanda da yayıldı, eski Kafkas milletlerinin bayanlarının hoşlarına giden kıyafet oldu.

Çerkes bayan kıyafeti henüz Dağıstanda iyice yayılamadı.

Bunun sebebi ise tarihi kökenlere sahip başka bir dünya bakış açısı.

PS; Fotoğraflar internetten çevirmence temin edilmiştir. 

VUNERIKO Mir

Özet çeviri; AÇUMIJ Hilmi

AdıgeMakh 26 Eylül 2014