Eğer bu kelimelerin anlattığı şeyi bilmiyorsanız, okuduğunuz bu kelimelerden hiç bir şey anlamayabilirsiniz. Çünkü (Türkiye) Türkçesi yazın dilinde kullanılan harfler bu kelimelerin okundukları gibi yazılmalarına müsaade etmiyor.
Anlamını bilemediğiniz, çıkartamadığınız bu kelimeleri günlük yaşam içerisinde duyduğunuzda hiç bir tereddüde düşmeden anlamanız mümkün.
Söz konusu bu kelimeler aynı anlama gelen bir sözcüğün farklı Türk ağızlarında söyleniş şekilleri.
Hiç bir şekilde, böyle söyleniyor olmaları, Türkiye’de yaşayanları rahatsız etmiyor ve anlama, iletişim zorluğu çekmelerine vesile olmuyor.
Hiç bir şekilde, böyle söyleniyor olmaları, Türkiye’de yaşayanları rahatsız etmiyor ve anlama, iletişim zorluğu çekmelerine vesile olmuyor.
Bu kelimeler ‘Geliyorum’ şeklinde yazın dilinde yer alan sözcüğün, Marmara bölgesindeki ‘gelyom’, doğu Karadeniz bölgesinde ‘celirum’ şeklinde söylenmesinden ibaret.
Halk dili, halk ağız lehçeleri ile yazın dili arasındaki fark bundan ibaret. Yazın dilinin ve lehçelerin anlaşılırlıkları iletişimde kullanılma yoğunlukları ile doğru orantılıdır.
***
Çerkesce’de aynı şekilde başka başka lehçelere, ağızlara sahip. Mesela Şapsığ lehçesi Lıgotx, Hakuçu, Şapsığefo, Çopsın vs. gibi ağızlardan oluşuyor, diğer Çerkesçe lehçelerid e aynı şekilde farklı farklı ağızlarda oluşuyor.
Eğer coğrafi alan olarak yayıldıkları bölge göz önüne alınacak olursa Doğu Çerkesya ve Batı Çerkesya lehçeleri olmak üzere ikiye ayırmak mümkün. Aralarındaki ses kaymaları itibariyle dünyanın başka bir aynı kilometrekareye sahip coğrafyasındaki dilin, ağız zenginliğinden daha fazla bir çeşitliliğe sahip değiller.
Günümüz itibariyle Çerkesce; Doğu Çerkesya Çerkescesi ve Batı Çerkesya Çerkescesi olarak ikiye ayrılmaktadır. Bu ayrım resmi olarak herhangi bir devlet tarafından belirlenmiş ve bu şekilde kabul edilmiş değildir. Resmiyette de Çerkesce yazın dili olarak iki ayrı kolda dünya devletlerince tanınır:
Doğu Çerkesya Çerkescesi, resmiyette (RF ve Çerkes Cumhuriyetlerinde) Kabardey-Çerkes dili olarak tanınır(1).
Batı Çerkesya Çerkescesi ise resmiyette (RF ve Çerkes Cumhuriyetlerinde) Adıgey dili olarak tanınır(2).
Resmi yazışmalarda genelde bu şekil kullanılır. Mesela Birleşmiş Milletler vb. kurumlarda var olan dilimiz, Kabartay-Çerkes dili ve Adıgey dili olarak anılır(3). Fakat Temsil edilmeyen Halklar için oluşturulmuş UNPO isimli kuruluş tarafından ise Çerkesce olarak tanınır(4).
***
Doğu ve Batı Çerkesya lehçeleri üzerine inşa edilmiş bu yazın dilleri her ne kadar Rusya Federasyonu ve Çerkes devletleri tarafından bu şekilde resmi olarak isimlendirilmiyorlarsa da pratikte tarihsel olarak kaynaklandıkları bölgelerde etki alanlarını sürdürmekteler.
Mesela Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ne, Adıgey’e göre daha yakın bir mesafede olan Şhaşefıj bölgesi okullarında, Adıge Cumhuriyeti yazın dilinde basılmış kitaplarla bölgedeki Çerkes halk eğitimini sürdürmektedir. Batı Çerkesya yazın dili aynı zamanda Kıyı boyu Şapsığ’da da eğitim dili olarak kullanılır.
Doğu Çerkesya lehçeleri üzerine inşa edilmiş, resmiyette Kabardey-Çerkes dili olarak anılan yazın dili ise Kuzey Osetya, Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes’te yaşayan Çerkesler arasında yazın dili olarak kullanılır.
Adıgey’de yaşayan Hajret Kabardeyleri ise Adıgey yazın dilini kullanırlar. Hajret Kabardeyleri uzun dönemden beri tarihsel batı Çerkesya coğrafyasında yaşamaları ve bu bölgedeki lehçeleri de artık bilmeleri hasebiyle Doğu Çerkesya (Kabartay-Çerkes) yazın dilinde eğitim istemi içerisinde değiller. Zaman zaman böylesi talepler dile getirilmekle birlikte konu hakkında günümüze kadar yapılmış bir çalışma yoktur.
Çerkesce olan metinlerde ise her iki yazın dili kendisi ve diğerini Adıgabze (Çerkesce) olarak tanımlar. Eğer konu olarak diğerinden özellikle bahsedilecek ise Kabardey-Şercesıbze ve Ç’axıbze olarak bahseder(5). Mesela Kabardey-Balkar Cumhuriyetinde basılmış bir Çerkesce – Rusça sözlüğün kapağına bakacak olursak Çerkesce olarak Адыгэ – Урыс Псалъалъэ ibaresini, Rusça olarak ise Кабардино-Черкоccко – Русский Словарь yazısını görürüz(6).
Rusya Federasyonu tarafından yapılan resmi istatistiklerde Çerkeslerin anadillerini, yazın dilleri ile andığını görmekteyiz(7).
***
Konu ile alakalı olarak tüm Çerkes ulusunun ve Çerkes devletlerinin ortak kanaati ise tek bir yazın dilinin oluşturulması üzerinedir. Cumhuriyetlerin kuruluş aşamalarından itibaren bu kaygı devamlı dile getirilmekteydi. Çarlık Rusyası döneminde yazılan eserler çıkartılan gazetelerde dahi bu konuya değinildiğini görmekteyiz. Mesela Krasnodar’da beyaz ve kızıl orduların çatıştıkları dönemde Hacemıkopş tarafından basılan Çerkesce gazetede her iki yazın dilinde de yayın yapıldığını görmekteyiz. Doğu Çerkesya’dan olan haberler bu lehçede Batı Çerkesya’dan olan haberler ise haberi gönderenin kaleme aldığı şekilde yayınlanmaktaydı.
Sovyetlerin kurulması ardından da aynı eğilimin varlığını sürdürdüğünü görüyoruz. Mesela Adıgey bölgesinde latin harflerine geçildiğinde alfabeyi düzenleyen Siyuh Seferbiy ve Hıdzetl ibrahim’in Çerkesce’nin ortak bir yazın diline ortak bir alfabeye sahip olması gerekli olduğunu düşündüklerini biliyoruz(8).
Zaman içerisinde Çerkes Cumhuriyetleri arasında çeşitli komisyonlar kurulmuş iselerde pratikte uygulamaya geçilmiş bir projeye imza atılmamıştır(9).
Devletlerimizin bu konuda pratik olarak yaptıkları şey ise resmi devlet gazetelerinin belli aralıklarda ortak sayı çıkartmasından öteye gitmemektedir. Bu çalışmalarda resmi gazete olmaları hasebiyle bölgelerindeki yazın dili ile diğer Çerkes cumhuriyetlerinde olanları-haberleri kaleme almaktalar.
Dilbilimsel olarak ise Çerkesce diye isimlendirilen dil Çerkeslerin (Adıgelerin) konuştuğu dildir(10).
***
Çerkes ulusu içinse tamamınca (Türkiye’de bir kaç dernekte konuşlanmış dejenere olmuş 5-10 kişi hariç olmak kaydıyla) Çerkesce diye isimlendirilen dil Çerkes(Adıge) ulusunun konuştuğu dildir.
Ulusun özellikle vatanda yaşayan kısmının oluşturduğu kitle örgütlerinin, Çerkes (Adıge) Xaselerinin konu ile alakalı çalışmaları ise Rusya genelinde devlet tarafından bir ulus olarak sayılmamız yönünde verilen mücadele ile birlikte gözümüze çarpmaktadır.
Sovyetler birliğinin dağılması ardından Çerkes(Adıge)ler arasında yeniden canlanan birlik olma mücadelesi kapsamında Adıge Ulusal Kongresi (Tüm Adıgeler Kongresi) toplandı. Bu kongre sonucunda alınan Adıge dilinin birliği ve şu an kullanılan iki yazın dilinin varlığı ve varyantlar olarak kullanılması üzerine karar verildi(11).
Ulusal anlamda bu çağrı rağbet gördü. Günümüzde vatanımızda Çerkesce yayın yapan (Devletin resmi gazete ve almanakları vs. hariç) eserlerde her iki yazın dilide kullanılmaya başladı(12). Basılan eserlerde her iki yazın dilinin bir arada kullanılması eğilimi her gün artan bir şekilde sürmektedir.
Yazın dilleri arasındaki farkın anlaşılması daha kolay olsun diye (Çerkesce’yi başka dillerle karıştıranların asimile ve dejenere olduklarını da göz önüne alarak) Türkçe bir örnekle gösterecek olursak; Gelyom ile celirum arasındaki fark kadardır.
Uzun lafın kısası Çerkesce sadece ve sadece Çerkesce (Adıgabze)dir.
Açumıj Hilmi Özen
________________________________________
(1) 2002 yılı Rusya Federasyonu genel nüfus sayımı sonuçları, Rusca harici konuşulan diller, Rusya İstatistik Kurumu, söz konusu liste http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_04.xls ve kurumun 2002 nüfus sayımı sonuçlarını açıkladığı kamuoyuna açık resmi sitesi http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17
(2) У. С. Зекох, К.Х. Меретуков, Ю. А. Тхаркахо, Структурные особенности адыгейского языка, Майкоп. 2003 ayrıca RF’nun resmi bakış açısı için (1) nolu dipnotta sunulan kaynaklara da göz atılabilir.
(3) Konu ile bilgiler Unesco tarafından hazırlanmış dünya dilleri atlasında da yer almaktadır. Bu belge, Birleşmiş Milletlere bağlı UNESCO tarafından hazırlanmış olmakla birlikte herhangi bir yaptırım gücüne sahip değildir.http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php
(4) Birleşmiş Milletler ile organik bağı olan temsil edilmeyen halklar ile ilgili uluslarası kurum olan UNPO’nun konu ile alakalı bakış açısı: http://www.unpo.org/members/7869 Bu belgeninde yaptırım gücü yoktur.
(5) Шъаукъо А., Джырэ Адыгабзэ, Мыекъуапэ. 2010
(6) Апажэ М.Л., КIуэкIуэ Ж.Н., Адыгэ – Урыс Псалъалъэ \ кабардино-Черкеccко – Русский Словарь, Налшык «Эльбурс» 2008
(7) İzahat ve Ayrıntılı bilgi için 2002 yılı Rusya Federasyonu genel nüfus sayımı sonuçları, Rusça harici konuşulan diller hakkında Rusya İstatistik Kurumunun sunduğu liste http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_04.xls
(8) Söz konusu alfabeler ve kişiler ile alakalı izahat ve ayrıntılı bilgi için bknz. Komisyon, Адыгская (Черкесская) Энциклопедия, фонд им. Б.Х. Акбашева, Москва. 2006
(9) Komisyon, Адыгская (Черкесская) Энциклопедия, фонд им. Б.Х. Акбашева, Москва. 2006, Dil maddesi
(10) Yukarıda verilen kaynakların tamamı ve benzeri tüm eserler.
(11) Ayrıntılı bilgi için bknz. http://cherkessia.net/bakisacimiz.php?id=3213
(12) Örnekler için Псынэ, Адыгэ гъащ1эмрэ щэнхабзэмрэ хуэгъэпса журнал, налщыч, veya Псалъ, Адыгэ къэралыгъо университет лъэпкъшIэныгъэм игупч, Мыекъуапэ, Xaselerin çıkarttıkları dergi ve gazeteler, internet ortamında Çerkeslerin oluşturdukları siteler vs.