Сезэщыгъ, къасIорэми ащ фэдиз пкIэ имыIэр сэшIэ ау
къэсымыIоми хъурэп.
Сыныбжь тIэкIу зыгорэм нэсыгъ. СигъэшIэ ныкъор IэкIыб
къэралыгъом сыщыпсэузэ блэзгъэкIыгъ. Адрэ ныкъори Мыекъуапэм сыдэсызэ
згъэкIуагъ.
IэкIыбым щаIорэри зэхэсэхы, МыекъуапэкIэ къаIорэхэри
къыслъынэсы.
Ижъырэ адыгэхэм «жьы къемыпщэу къурэ сысырэп» аIощтыгъ ау
джырэхэм загъорэм жьы къемыпщэу къурэри агъэсысы.
***
Зыныбжь лъыкIотэгъэ лIыр иныбджэгъу феIуатэ. Зэхэсхынэп
пIоми зэхэпхыщт а зы маршруткэм уисызэ зэхэпымхымэ, ащыгъум удэгуба?
Сыныбжь тIэкIу лъыкIотагъ сIуагъэ ау, аIорэр зэхэсымхыным
сынэсыгъэп.
- Слушаешь, мы Сирием къикIыгъэхэр сыдыкIэ тищыкIагъ,
егъашIэми адыгэхэм яшIуагъэ къырагъэкIынэу сахэплъэрэп.
Джары, жьы къемыпщэу къурэри егъэсысы….
***
СэшIэ, мыщ фэдэхэр зырыз тIурытIу
нэIэп. Ахэмэ афэдэкъабзэ горэхэр IэкIыб исхэми къахэкIы. Ахэми; «Мыекъуапэ дэсхэр джаур хъужьыгъэх,
ахэмэ пкIэ ахэлъыжьэп.» аIоуи зэхэпхыщт.
Джары, мыхэмэ афэдэхэр
зырыз-тIурытIоу къытхэкIы къодый. Ау къытхэкIы.
Адэхъу узыр Iэпкъ-лъэпкъыр
сыразэу ыубытырэп. ЫпэрапшIэу адэ закъокIэ къежьэ.
Ащ уфэIэзэным пае, апэ дэдэм
къежьагъэ адэм уфэIэзэн фай, амырмэ Iэпкъ-лъэпкъыр ыубытынри къыдыхэт.
***
Сирием ис адыгэхэм зыкIэ яшIуагъэ
тымылъэгъуми, сыд фэдэми адыгэхэба? Сыд фэдэми тызэлъэпкъэгъуба !
Ары, тызэлъэпкъэгъу. Тыфаеми,
тыфэмыеми а зы лъэпкъыкIэ тэкIо. А цIэ дэдэр, тэри, ахэми ацIэ шъыпкъ.
Ахэмэ ягугъу ашIымэ тэри тигугъу
ашIы. Сыда пIомэ тызылъэпкъ.
***
ЗэкIэ мыхэр щыдгъэзыеми, а къыIуагъэр тэрэзэпи. Джары, жьы
къемыпщэу къурэри егъэсысы….
Непэ Адыгэ Къэралыгъо зыцIэ
къэралыгъо горэ дунаем тетмэ, а къэралыгъор дунаем тетыным лъапсэ фэхъугъэхэм
ащыщых Сирием ис адыгэхэр.
Адыгэхэр Сирием исын фае
зыкIэхъугъэри тхыдэ гъэшIэгъон гор. Iодышъэ (кавказ) щыкIуагъэ заом илажьэкIэ
яхэку арафыгъэ адыгэхэм ащыщыбэр тырку къэралыгъом Балкан лъэныкъом
ыгъэтIысыгъагъ.
Балканым ис болгар, серб фэдэ
лъэпкъхэр тырку къэралыгъом хэкIыжьынхэм пылъыгъэх. Урысыери ахэмэ готыгъ. IэпэIэгъу
афэхъущтыгъ. Панславянизм зыфаIорэр ащыгъум мы лъэпкъхэм ядунае еплъыкIэщтыгъ.
Балканым ис хъугъэ адыгэхэр
болгархэм, сербхэм ыкIи Урысыем, Тыркухэм агъусэу пэуцужьыщтыгъэх. КIо зэкIэми ышIэрэ къэбарыр
згъэукIыхьэ-лыхьынэп. 1877-1878 ылъэсхэм кIуагъэ Урыс-Тырку заом кIэух
фэхъугъэр нафэ.
Урысыер текIуагъ.
Урысыемрэ Тыркуемрэ зэдашIагъэ
зэзэныгъэм Балканым ис адыгэхэр агъэкощыжьынэу итыгъ.
Агъэкощыжьыгъэхэр Сирием ис
адыгэхэр арых.
***
Ахэр сирием сыда рафыгъ, ащи
афэдиз тыпымылъми хъущт ау Балканым адыгэ исым ипчъагъэ хэхъонэу фежьагъэ
уахътэхэмкIэ джырэ Адыгэ къэралыгъом ичIыналъэ къыдэнэжьыгъэ адыгэхэм
къехъулIагъэри зыгорэкIэ ащ епхъыгъ.
ЗыгорэкIэ къодыя?
Хьау, джы адыгэ къэралыгъо
тиIэным лъапсэ фэхъугъэу а къэбарым тиIоф епхъыгъ. Мы чIыналъэм адыгэ имысыжьыгъагъмэ
адыгэ къэралыгъори тиIэщтыгъэп.
***
Iодышъэ (кавказ) щыкIуагъэ заом
ыужыкIэ адыгэ чIыналъэм къыдэнэжьыгъэ адыгэхэм къин Iаджи алъэгъугъ.
Урыс пэчъахьыгъом къинэу
къытирилъхьагъэхэм ащыщэу анахь гъэшIэгъоныр зы уахътэ горэм адыгэхэр яхэку
имыкIыжьынхэу унашъо къыдигъэкIыгъэр ары.
Мыр гъэшIэгъон дэдагъ. ГъэшIэгъон
къодыя хьалэмэт дэдагъ.
Пшызэ Шъолъырым къыдэнэжьыгъэ
Адыгэ чылэ заулэ къинэу алъэгъурэм къыхэкIэу 1871 илъэсым хасэ зэхащи тыркум кощыжьынхэу
ахъуахьыгъагъ (*).
«Гъобэкъуаерэ Псэетыкурэ азыфагу
адыгэу исыгъэхэм титхьамыкIи тибэгъуагъи тыкъыщызэрэмынэу Стамболы
тикIыжьыщт,»— аIуи, Кузэрымыхьэ чIыпIэм щызэIукIагъэх (Кузэрымыхьэр очэпщыехэр
апэу зыдэщысыгъэхэр ары).
ЦIыфхэр зызэIокIэхэм,
зэкIэкIэмыкIынхэу тхьарыIо ашIыгъ. ТхьарыIо пащэу яIагъэр Хьаджэ-Хьэсан
(Къэзэныкъуае щыщ, ыныбжь илъэс 70-м итыгъ).
ЛIыкIоу хадзыгъэхэр: апэрэр —
Натхъо ХьэцIацI (Къунчыкъохьабл), ятIонэрэр — Аскъалыкъо Шапсыгъ (Аскъэлай),
ящэнэрэр — Хьэсэнэ-хьадж Шъау-шъаукъу (ПкIыхьалIыкъуай), яплIэнэрэр —
ХьакъупIатIэ ТIэшъу (Лахъщыкъуай), ятфэнэрэр — Хьаджэбыйхьадж ШъэуапцIэкъу
(Тэхъутэмыкъуай), яхэнэрэр — Хьаджэ Къытыжъ (шапсыгъ). Забытмэ яIизыныкIэ ахъщэ
зыхадзи, лIыкIомэ аратыгъ. ЛIыкIохэр Тыркуем зыкIуагъэхэр 1871-рэ илъэсыр ары.
ЛIыкIохэр лIыкIон фаем кIуагъэу
къэтыхэзэ, 1872-рэ илъэсым пэчъахьыдзэр адыгэхэр имыкIыжьын унашъокIэ къэкIуагъ.
Мы хъугъэ шIагъэр «Хьалъэкъуае Хасэ»кIэ
титарихъ хэуцуагъ.
Сыдми Пшызэ Шъолъырым адыгэу къыдэнэжьыгъэр
икIыжьышъугъэп.
Ащыгъум, Iофым изытетыр зыми
адыгэхэм къыриIуагъэп. Мыщ къыдэнэжьыгъэ адыгэхэр икIыжьымэ тыркумкIэ Балкан лъэныкъом
агъэкощыни …… Джарын фай...
Джары, а зэман дэдэм балканыжъым
исыгъэ адыгэхэр джы сирием исых.
***
КIо, пIон плъэкIыщтым гъуни нэзи
иIэп. Джары а чылэу имыкIыжьышъугъэхэм ишIуагъэкIэ джы Адыгэ къэралыгъор тиI,
пIоми ухэукъонэп.
А синыбджэгъужъ, джы Сирием исхэм
шIуагъэ горэ къытфихьыгъэ, къытфимхьыгъа
къысэпIотэшъущта?
Ти къэралыгъо ылъапсэ дэдэр ахэмэ
зыгорэкIэ епхыгъба?
АЦУМЫЖЪ Хьилми
(*) Къэбарыр лъыгъэкIотагъэу «Псалъэм илъэкI. Уахътэм ижьыкъащ»
Шъхьалэхъо Абу- 2009 – Мыекъуапэ- н. 163- 167 зыфиIорэм ит.