Adıgeyde yaşayanlar için Adıge Otonom bölgesinin Cumhuriyet statüsünü alması XX. yüzyılın en önemli olaylarından.
Toplumda olan değişiklikleri hazırlayan faktörler vardır. Halk kendi içinden çıkmış liderlere destek olur, güvenir, ardına takılır. Bu gün konu edindiğim şahıs böylesi önder, kitleleri organize edebilen peşine takabilen, Koşhable Adıge Xasesinin yöneticisiyken 'Koşhable Forumu'nu organize eden Dzesej Zavurbıy.
Dün (9 Kasım) o yetmiş yaşına girdi. Bu günkü yazımda O'nun köklü değişimlerin olduğu dönemde gerçekleştirdiği şeylere değindim.
Koşhable Adıge Xasesisinin kendisine belirlediği sorumluluklar, ulusal kültürün, dilin muhafazası, uluslar arasındaki kardeşliğin güçlendirilmesi, Adıgey'in güvenli bir yer olmasını sağlamak ve sivil toplumsal hareketlerin kök salmasına destek olmaktı. Bu vazifelerin gerçekleştirilmesi için Dzesej tarafından çalışma planı hazırlanarak önerilen 'Koşhable Forumu' kabul gördü.
Birinci Koşhable Forumu 24-25 nisan 1990 tarihinde 'Çerkes Tarihi' konulu olarak gerçekleştirildi. O yılın 21 mayısında Rusyanın kafkasyada sürdürdüğü savaşın bitişinin 126. yılı oluyordu. Forum bu konu hakkında ayrıntılı çalışmalara imza attı. Bu etkinliğe Nalçik, Çerkes, Mıyekuape ve Krasnodar Eyaletinden gelmiş olan bilimmadamları katıldılar. 'Tarih ulusun zenginliğidir' ismini taşıyan foruma Dzesej Zavurbıy başkanlık yaptı. Bende ona bu başkanlıkta eşlik ettim.
Burada XIX. Yüzyıl Adıge tarihi hakkında aşupane bir duruma düşülmeden hak ettiği değerlendirme yapıldı. İlk defa burada Rus imparatorluğunun Kafkasyada yaptığı bu savaşın genosid (soykırımı) olduğu kabul edildi. Forum katılımcıları Adıge Otonom Bölgesi İcra Komitesine 21 Mayısı'ın yas günü ilan edilmesi için yazılı müracaatta bulundular. Daha sonra Adıge Otonom Bölgesi İcra Komitesi'nin 21 Mayısı çıkarttığı kararname ile böyle kabul etmesi neticesinde artık her yıl 21 mayıs anmalarını yapıyoruz. Bütün bunlarda Dzesej Zavurbıy'in aklı ve gücünün katkısı var.
Başkanlığını Dzesej'ın yaptığı Koşhable Adıge Xasesinin her ulusun kendi devletini kurmaya çalıştığı dağılmakta olan ülkede, bizim çok uluslu otonom bölgemizde karışıklık çıkmaması ve anlaşının hakim olması yönünde büyük çalışmaları var. O dönem bir kıvılcımla her şeyin alevlenmesinin mümkün olduğu zamanlardı. O dönemlerde Dzesej uluslar arasındaki ilişkilere dair yapılacak çalışmalarda iyi bir formül bulmuştu; 'Eşitlik, Anlaşı, Birlik'
Devletin dağıldığı bu süreç içerisinde otonom bölgemizdeki tüm etnik yapıların kendilerine ait organizasyonları vardı. Bunlar aynı zamanda kıyı boyundaki Şapsığlarında kurmuş oldukları Adıge Xaseleri, Rumların, Ermenilerin ve diğer etnisitelerin organizasyonlarıydı.
O dönemlerde Kazaklar ayaklanmaya başlamışlardı. Diğer ufak etnisiteler bundan çok kaygılanıyorlardı. Fakat Dzesej onlarla ilişkilerde akıl ve güzel bir dil bulmuştu. Forumda konuşurken foruma katılan Kazaklara; 'Çerkeslerinde Kazaklarında başına benzer şeyler geldi. Pek çok konuda benzeşiyoruz. Her birimiz soykırımdan nasibini aldı, komşu iken birbirimize güvenerek yaşamayı öğrendik, aramızdaki ilişkilerin bozulmasını bizler arzulamıyoruz. Adıgey ve Krasnodar Eyaletinde yaşayan halkların anlaşı içerisinde yaşamlarını sürdürmeleri için İki subyektin güçlerini ortya koyması gerekiyor.'
Böyle olmasına rağmen 1991 yılında Mostovske Rayonu Atamanı Eyalet radyosunda konuşma yaparak Çerkeslerin silahlandığını bu yüzden kendilerini korumak için Kazaklarında silahlanması gerektiğinis söyleyerek silahlanma çağrısında bulundu. Bunun üzerine Adıge Xase birden hareketlendi. İlgililer Koşhable Rayonuna davet edildi, aynı zamanda Mostovske'ye gidilerek açık açık görüşmeler yapıldı, aradaki anlaşmazlıklar ortadan kaldırıldı. Ardından Kazak temsilciler Fedz'e geldiler, Adıge Xase temsilcileri de Mostovske'ye gittiler. Kısaca alevlenmek üzere olan etnik çatışma tehlikesi ortadan kaldırıldı.
1992 yılında ise Kurganisk Kazak (sivil) müfrezesi Rayon idare binasını ele geçirerek üç gün ellerinde tuttular. Koşhable Rayonu sınırlarında Novoçerkask kazaklarına ait BTR'ler vardı. O zor dönemlerde Dzesej Zavurbıy akıllı bir adam olduğunu gösterdi. Dönemin Kurganinsk Kazakları Atamanı A. V. Pupınin o günler hakkında ' Koşhable Forumu Başkanı Dzesej Zavurbıy telefonla arayarak başladığımız aksiyona verdiği değeri söylediğinde bizde bu işi durdurmaya karar verdik, çünkü ona güveniyorduk bize karşı gösterdiği tutumuna da değer veriyorduk' diyor.
Bu şekilde daha sonrada Koşhable Rayonu yakınlarında bulunan Kurganinsk Rayonunda etnik anlaşmazlıklar temelli karışıklıklar çıktı. Eğer aralarında Çerkesler varsa Dzesej bu anlaşmazlıkların ortadan kaldırılması için etkin çalışmalar yaptı. Kazakların baskısına maruz kalan ermenilerle birlikte ayaklananların yatıştırlmasında Dzesej'in büyük katkıları oldu. Dönemin Kurganinsk Rayonu Sovyeti Başkanı S. L. Kulikov'un anılarında yazdığına göre Eğer Koşhable Forumu başkanı Dzesej Zavurbıy bu anlaşmazlıkların yatıştırılması için aktif çabalarını ortaya koymasydı olabilecekleri tahmin etmek çok zor. Zavurbıy tarafların anlaşmasını sağladı. Çatışmaların ikinci gününde Koşhable Rayonunda yaşayan Ermeni toplumunun lideri olan Leonid Tsaturyan Koşhable Forumu Konseyine gelerek; '- Bende Koşhable Forumuna iştirak ettim, fakat burada söylenenler gerçekleştirilmek üzere alınan kararların bu kadar önemli olacağını tahmin etmiyordum, zamanından önce geleceği düşünerek hareket ettiğinizi bilmiyordum' dedi.
Birinci Koşhable Forumunun ardından ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci Koşhable forumlarıda düzenlendi. Bunlar gerçekleştirildikleri dönemde halkın kaygı duyduğu hususlar üzerine eğildiler. Bu forumlarda ele alınan kararların tamamı uygulanmamış olsa dahi günümüzde bu bunları okumak ilgi uyandırıyor. Örneğin sivil toplumsal hareketlerin canlandırılması, Adıgey gibi çok etnisiteli bir yerde bu nasıl gerçekleştirilebilir?
Zavurbıy katkı sağladığı tüm çalışmalarda 'Eşitlik, Anlaşı, Birlik'i ilke edinen çıkarsamalarda buluınuyor. Her zaman gelecekte olabilecekleri biliyormuşcasına bunları en ön planda ele alıyor.
Kafkasyada yaşayan milletler konfederasyonu Başkanlığını yapmış olan Çenıbe Yure Dzesej ile alakalı ilginç şeyler söylemişti;
'Koşhable Forumunda ne gördük? Ortaokulun olağan bir tarih ve toplumsal bilim öğretmeninden zamanın değişmesi esnasında toplumsal sistemin farklılaşmasının hiçte basit olmayan açıklamasını gördük. Böyle devlet sistemindeki değişikliklerin getirebileceği zor durumları gayet iyi kavrıyor ve insanları en az zararla bu yoldan geçirecek çözümlere yönlendirmeyi, onların kendi ardından gelmesini sağlayabiliyor....'
MEKULE Cebrail
Tarih bilimdalında Prof. Dr.
Çeviri; AÇUMIJ Hilmi
Kaynak Адыгэ Макъ