Genç birisine nasihat edilirken atasözlerininde
söylendiği çıkıyor. Bunlardan birisi ‘бэщ
цIыкIур уапэ рагъэуцуагъэми, едэIу – Önüne konulmuş olan ufak sopayı da dinle’
Bu ata sözü uzun zamandır insanların dilinde. Atasözünün ilk oluşduğu
dönemlerde yüklenmiş olduğu anlam ile günümüzde ki anlamı arasında kayma var,
günümüzde, atanan yönetici, idareci kim olursa olsun söylediklerini dinlemen
gerçekleştirmen gerekir gibi bir anlamda yüklenmiş halde.
Daha önceleri milletimiz kendisinin oluşturduğu
gelenek-göreneklerimiz doğrultusunda
birlik, yardımlaşma ve kollektif çalışma içerisinde olma huyuna sahipti.
En ufak yerleşkeden millete kadar her zaman
çözümlenmesi gereken şeylerle karşı karşıya kalınıyor. Bunların
gerçekleştirilmesi aşılması için gereken şeyleri insanlar toplanarak ne
yapılması gerektiğine karar vererek çözümlüyorlardı. Eskiden yapılan toplantı
ve kongre (Zefes)lere akıllı insanlar, yaşamdan tecrübeler edinmiş nahıjlar
katılıyorlardı.
Belirli, köy - ülke xaselerinin toplanma yerleri,
dua edilen yerler vardı. Böylesi
toplantıları (ТхьэчIэгъ – Tanrı altında) Tanrının açık alanlarında yapıyorlardı.
O dönemlerde Adıgelerin sahip olduğu dini inançları doğrultusunda toplandıkları
yerin ortasına bir sopa çakılıyordu. Bu sopa herhangi bir şekilde soyulmuş
düzeltilmiş bir sopa değildi, üst tarafında dal ayrımları bırakılıyordu.
Çoğu zaman tanrılarından birisini sembolize eder şekilde
insan veya hayvan başını andıran kumaştan nesne veya bayrak benzeri bir kumaş asılırdı.
Toplanılan dua, mahkeme, xase alanının ortasına
bunların derin köklere sahip olmasını sembolize eder şekilde sopanın ucu
sivriltilerek, sivri bir demir parçasıda ilave edilerek yere saplanırdı. İşte
bu çakılan şeye’de ‘XASE- ÇAKMA’ denilirdi.
Çok tanrılı zamanlarda toplantıya katılanlar o
sopaya ‘bir nevi toteme’ yaklaşıp ellerini sırayla üzerine koyup yemin
ederlerdi.
Böyle antik dönemlerden kök bulan gelenek sonraki
dönemlerde uygulanmaya devam edegeldi. Çerkesler 5. yüzyıldan sonra hristiyan
dini üzerine yaşamaya başlamışlardı. Hristiyanlık Bizans üzerinden gelmiş
Rumların mezhebi üzerineydi. Atalarımız bu dine bin yıldan biraz daha uzun süre
inanmışlardı. Adıgeler İslam dinini 1717’lerden itibaren aldılar.
Milletimiz hangi dine girmiş olursa olsun, hangi
dinde olursa olsun Xase geleneği olmaya devam etti. Toplantıya katılan herkes antik
dönemlerdeki gibi meydana çakılan sopanın yanına gelir yemin ederdi.
Hristiyanlık süresince bu sopaya İncil’in
asıldığını varsaymamız mümkün. Ama müslüman olduktan sonra bu sopaya Kuran
asmaya başladılar. Xase’de çalışacak olan herkes birer birer Kurana el basar
üzerinde konuşulacak konu hakkında adalet ve doğruluk üzerine karar vermek
üzere yemin ederdi. Kuran’a el basarak yemin etmek günümüze kadar ulaştı.
YÖNETİCİYE TABİ OL
‘Бэщ
цIыкIур уапэ рагъэуцуагъэми, едэIу – Önüne konulmuş olan ufak sopayı dahi dinle’
denildiğinde anlatılan şey kim olursan ol xase’de alınan verilen kararlara
beğensende beğenmesende uymak zorundasın. Başında yemin edilen bu sopaya değer
verildiğini atasözümüzde kanıtlıyor. Xaselerle alakalı olarak destanlarımız,
Nart eposu pek çok nüveyi barındırıyor. Xase ve zefes ile alakalı pek çok
atasözümüz var. ‘Evinde kendini geliştirdikten sonra xaseye katıl’, ‘Xasenin buyruğu kanun, kanunun buyruğu
ölçüttür’
Nartlarda Heğegu Zefes – Ülke Kongresi’ne
sahiplerdi. Xasenin toplandığı yer tarihi Çerkesyanın tam merkezinde Nart
Alec’ın evinin bulunduğu yer. Eski
anlatılarda yer aldığına göre Pşışe nehri sahilinin sağ tarafında Dencıvu Bjap
olarak isimlendirilen yer. Ğobekuaye’nin doğu tarafından Pşışe nehri üst tarafına
doğru beş kilometre kadar çıkıldığında bu yere ulaşılır. Günümüzde burası
Krasnodar Eyaletine bağlı topraklar arasında yer alıyor. Devletimizin sınırları
Pşışe’yi geçinci bitiyor. Alec Yivunej Nartların Xaselerini topladıkları yerdi.
Kendisi de onlara Thamatelik yapardı. Jıvuç’ Xase (yaşlı olanların öldürülme
zamanının geldiğine karar veren Xase) de burada toplanırdı. Nı Xase ‘Anneler
Xasesi’ de burada toplanırdı. Nı Xase’nin thamatesi ise Alec’ın eşi Bet’ın dı.
Belirttiğimiz gibi Xase Beş – Xase sopasına asılan din kitaplarına el
basarak yemin ederlerdi. Antik dönemlerden kalan bu geleneği veya benzerlerini
pek çok ülke günümüzde de gerçekleştiriyor. Örneğin ülke başkanları, yöneticileri
seçildiklerinde büyük bir toplantı düzenlenerek toplanmış kalabalık insan
kitleleri karşısında bu makama gelmiş
kişi elini anayasanın üzerine koyarak yemin ediyor.
Bizde günümüzde, Kanun koyucu organ olarak Adıge
Cumhuriyeti Devlet Konseyi –Xase’yi,
toplumsal hareket ‘Adıge Xase’ ve yurt dışında yaşamak durumuna düşmüş
Adıgelerin farklı pek çok ülkede kurdukları Xase’lere sahibiz. Her birinin
tüzükleri var. Kongre katılımcılarının daha önceden olduğu gibi bu tüzüklere el
basarak söz verecek olurlarsa alacakları kararların daha adil olacağına
kanaatim var.
TEVU Aslan
Rusya Gazeteciler Birliği Üyesi
Adıgey onursal Kültür Emekçisi
Çeviri; AÇUMIJ Hilmi Kaynak; Адыгэ Макъ